Een "ziekmakend" overlevingsmechanisme

Stress... Het is een gemeenplaats geworden dat mensen het "druk, druk" hebben. We gaan met zijn allen dan ook een beetje (of erg) gebukt onder werkdruk en tijdsdruk (deadlines, weet je wel) en onder de stress van het gejaagde levensritme anno 2018, straks 2019...

Burn-out (letterlijk "opgebrand zijn"), ontmoediging, depressie, slapeloosheid, uitputting, bore-out (u dood vervelen bij gebrek aan uitdaging), futloosheid... het zijn allemaal symptomen van een diepgaand verstoorde harmonie bij de moderne westerse mens...

En hoe zit dat bij onze duiven? Ook daar nemen we het woord "stress" steeds vaker in de mond. En dan denken we bijvoorbeeld aan overweldigende omstandigheden zoals 'voor het eerst in de (grote) mand', gelost worden samen met tienduizenden duiven, verdwalen, te kijk staan in een tentoonstellingskooi... maar ook aan voor de vogel levensbedreigende toestanden zoals overbevolking, een aanval in de klad door een roofvogel... enz.

Wat is stress

Het is fout van stress zonder meer gelijk te stellen met druk of spanning. Stress is veeleer de fysiologische reactie op een uitdagende of bedreigende situatie of iets wat de hersenen als dusdanig bekijken. Een voorbeeld: je ligt in bed aan het indommelen en je hoort plots een onbekend geluid in of rond het huis... je bent meteen helder wakker, je gehoor staat helemaal op scherp, je hartslag gaat de hoogte in, je houdt je adem in, je lichaamshouding verstrakt en je wacht vol spanning af, klaar om te vechten, te vluchten of je te verbergen (fight, flight, freeze of hide...). In het beste geval gebeurt er niets en keert je lichamelijke toestand snel terug naar normaal.

In werkelijkheid gebeurt er nog veel meer op lichamelijk en fysiologische vlak, en daar hebben we het straks over.

De bedscène is geen blijvende stress-situatie natuurlijk maar een heel normale instinctieve reactie op een situatie die er even erg bedreigend uitzag: het lichaam brengt zich spontaan in gereedheid om indien nodig te reageren: vechten, vluchten of verbergen, kortom de bedreigende situatie aanpakken of ontwijken. Het wordt pas stress is de reactie niet vanzelf weer wegebt en je voor de rest van de nacht op je qui-vive blijft en je verbeelding je parten speelt en angstig maakt...

Stress definiëren we voorlopig als "een reactie, bedoeld voor levensbehoud, die te lang blijft voortduren ook al is de bedreiging enkel nog fictief of zelfs verdwenen..."

Eustress

Van oorsprong is stress eigenlijk iets positiefs, een gezonde spanning die zorgt voor hogere alertheid, beter reactievermogen, verscherpte zintuigen... Denk maar aan de positieve spanning voor een optreden, een wedstijd, een examen, een feestje, een (school)reis, een hoog bezoek (van Sinterklaas bijvoorbeeld of de Kerstman), een huwelijk... Deze positieve stress noemen we eu-stress (eu- betekent "goed-" zoals in eufemisme, euthanasie, euforie). Negatieve stress noemen we daartegenover distress (dis- in de zin van "verkeerd, negatief" zoals in disharmonie, dyslexie, disfunctioneel, disproportioneel enz.). Niet toevallig betekent hetzelfde woord "distress" in het Engels: grote bezorgdheid, kommer, onbehagen, hoge nood, ontreddering: negatieve stress dus. Vergelijk ook met het Franse "détresse".

Stress wordt vooral negatief en ziekmakend of zelfs dodelijk als hij te lang duurt. Stress die aanhoudt, zorgt niet meer voor verbeterde prestaties maar eerder voor het omgekeerde: blokkeren, struikelen, concentratieverlies, verminderd geheugen en ook fysieke problemen zoals spierpijnen, gewrichtspijnen, spannings(hoofd)pijn, hartkloppingen en uiteindelijk kans op uitputting of daadwerkelijke ziekte.

Maar hoe komt dit nu?

Het stress-mechanisme

Even herhalen dat stress van oorsprong een reactie is op een uitdaging (bv. reëel of vermeend gevaar) waarbij het lichaam zich in een verhoogde staat van paraatheid brengt, klaar om te vechten of te vluchten.

Concreet betekent dit dat het lichaam alles in het werk stelt voor een maximaal beschikbare energie. Dit is het hele geheim van de stressreactie.

Symptomen bij acute maar normale stress:

• de hartslag en de bloeddruk verhoogt: het bloed wordt sneller rond gepompt zodat (vooral) de ledematen over meer energie kunnen beschikken (bij dreigend gevaar voel je je hart wel eens kloppen tot in je keel);
• de spijsvertering - die wel energie en bouwstoffen oplevert maar ook veel energie vraagt (denk aan je middagdutje) - wordt tijdelijk stilgelegd kwestie van die energie elders ter beschikking te hebben;
• als daar de kans toe is worden de darmen leeg gemaakt (denk aan het nerveuze kakje van duiven die niet op hun gemak zijn of aan het toiletbezoek vóór een examen);
• het afweersysteem wordt op een heel laag pitje gezet om ook daar energie te besparen;
• de hersenen vallen terug in de primitieve en meer instinctieve "reptielmodus". Het verstand staat letterlijk (even) stil en gaat in overlevingsmodus;
• verhoogde alertheid van de zintuigen en het autonome zenuwselsel;
• verhoogde spiertonus.

Dit zijn de nuttige reacties van het lichaam om over maximale energie te beschikken om het gevaar te lijf te gaan of te ontvluchten. Maar als de stres blijft duren, worden diezelfde symptomen hinderlijk en ziekmakend...

De corresponderende ongezonde varianten en nasleep van deze symptomen bij chronische stress:

(in dezelfde volgorde)

• hartkloppingen en pijn in de borstkas, hoge bloeddruk, vernauwde aders, hartproblemen;
• spijsverteringsstoringen, brandend maagzuur, maagzweer, diabetes;
• diarree, gevoelige darmsyndroom, ziekte van Crohn;
• vatbaarheid voor infecties, verkoudheid of erger;
• concentratieverlies, moeite om helder te denken, geheugenproblemen;
• uitputting, angsten, fobieën, paniek, nervositeit, chronische vermoeidheid, piekeren, slaapproblemen, hyperventilatie;
• spierpijnen, frozen shoulder, stijve nek, hoofd- en aangezichtspijnen, rugklachten.

Chemisch

Bij stress komen er verder ook heel wat chemische processen op gang in het lichaam.

De bijnieren bijvoorbeeld geven ogenblikkelijk extra adrenaline en noradrenaline af. Dit zijn stimulerende hormonen die het lichaam alerter maken en alle nodige lichaamsfuncties in een hogere versnelling doen schakelen. Adrenaline zorgt er normaal voor dat je fysiek en mentaal opgepompt bent, maar als dat te lang duurt leidt het eerder tot uitputting.

Daarnaast maakt het lichaam cortisol aan. Cortisol wordt ook wel het "stresshormoon" genoemd. Het komt vrij bij elke vorm van lichamelijke en psychologische stress. Cortisol zorgt er met name voor dat bepaalde eiwitten worden afgebroken in de spieren om glucose (= energie) te produceren. Als de stress blijft duren en het cortisolgehalte te hoog blijft is dit ronduit schadelijk voor de gezondheid: het immuunsysteem blijft ontregeld, de slaap-en waakritme is verstoord (slapeloosheid, vermoeidheid), de spijsvertering blijft ondermaats werken (ondervoeding, deficiëncies van mineralen en vitamines, eetstoornissen, diabetes, overgewicht enz...). Uiteindelijk leidt dit tot lichamelijke en geestelijke uitputting met kans op ernstige ziektes tot gevolg.

Stress kun je wetenschappelijk "meten" door het cortisolgehalte vast te stellen.

Varkens

In een onderzoek ging men - uit economische overwegingen wellicht - na welke de mogelijk invloed is van sociale stressfactoren (groepsgrootte, hokbezetting (beschikbare ruimte per individu), aantal plaatsen aan de voederbak en vermengen van biggen) op de gezondheid en groei van biggen. Je zou het moeiteloos kunnen vertalen naar "jonge duiven": overbevolking, moeten vechten om aan eten te kunnen, moeten vechten voor een plaatsje, steeds opnieuw geconfronteerd worden met nieuwe bewoners...

Het meetbare criterium was het aantal dagen dat een big erover doet om van een lichaamsgewicht van 20 kilo tot 50 kilo te komen. Bij een te grote groep en te weinig individuele ruimte werd die groeiperiode met maar liefst 9 à 10 dagen verlengd. Daarnaast was er tevens een verminderde weerstand en een grotere gevoeligheid voor ziekten. Bij het vermengen van biggen van verschillende leeftijd was er ook een vertraging in de groei zij het minder uitgesproken (tot 3 dagen). Omwille van  de omvang van het onderzoek werd de eventuele genetische factor, namelijk de stressgevoeligheid, niet in rekening gebracht.

De les is wel duidelijk: overbevolking, te weinig ruimte, te weinig plaats aan de voerbak en het bijzetten van jongere dieren komt de gezondheid en conditie van dieren niet te goede. Dat zal bij jonge duiven niet anders zijn.

Biggen die in dergelijke dieronwaardige omstandigheden moeten ontwikkelen, leven continu in stress en groeien minder goed. Begrijpelijk. Duiven die "te dik" zitten, lijden daar ook onder.

En de duiven dan

Wij mensen leven in een hectische wereld vol stressoren: jobverlies, relatieproblemen, verkeer, lawaaihinder, gestresste collega's of klanten, pesterijen en onderwaardering, evaluatie- en examenstress (faalangst), geldzorgen, criminaliteit, terreurdreiging en noem maar op. Veel mensen leven vrijwel constant in vecht-of vluchtmodus met alle gevolgen van dien...

En - eerlijk - is de moderne postduif ook niet continu blootgesteld aan vergelijkbare stressoren? Vrijwel iedereen heeft te veel duiven en vaak meer duiven dan waar er op een comfortabel niveau ruimte en aandacht voor beschikbaar is. Overbevolking is in de meeste gevallen dramatisch voor de gezondheid en conditie. Denk maar even terug aan de biggetjes. Verder vragen we steeds meer van de duiven: winterkweek, steeds vaker en sneller terug de baan op, 2 of 3 keer na elkaar leggen, het jaar rond kweken met de topduiven...

Onthoud vooral dat stress het immuunsysteem lam legt. Duiven bij wie het cortisolgehalte continu te hoog is, hebben geen weerstand tegen besmetting en worden ziek. De oorzaak van het uitbreken van jongeduivenziektes is bijna altijd terug te brengen tot stress: overbevolking, de paniek van de eerste keren korf, rondes jongen vermengen enz. Ik ben zeker niet de eerste om vast te stellen en te schrijven dat bijvoorbeeld adeno meestal toeslaat bij een opflakkering van stress...

Je zal al vastgesteld hebben dat je zelf ook sneller verkouden raakt als je gestresst bent terwijl je collega of huisgenoot die fluitend door het leven gaat, wel immuun lijkt voor de microbes... De uitleg is simpel: het lichaam kan blijkbaar niet tegelijk een dreigend gevaar bestrijden en de innerlijke aanvallen van ziektekiemen te lijf gaan.

Een ander symptoom van stress bij de duiven is een verminderde drang tot voortplanting (zeg maar een verminderd libido): onbevruchte eitjes, nest verlaten, moeilijker paren en leggen.

Meer duiven dan rustplaatsen is een permanente bron van stress. Niet verbaasd zijn als duiven in die omstandigheden nooit in topcondite geraken.

Het goede nieuws

Het goede nieuws - of als je wil het slechte nieuws - is dat stressgevoeligheid ook genetisch bepaald is. Als je met een hoge stressgevoeligheid gezegend bent, is dat uiteraard geen meevaller. Bij de duiven is het evenwel zo dat je erop zou kunnen selecteren. Bepaalde duivenfamilies zijn duidelijk gevoeliger voor stress dan andere. En het zou wel eens kunnen dat duiven die gemakkelijk wegblijven bij het uitwennen of opleren, de meest stressgevoelige zijn. "Daar ben je dan ook al vanaf," kun je stellen... Jammer genoeg zijn dat niet per se de minst gemotiveerde of de domste duiven die wegblijven. Was duivensport maar zo simpel...

De les

De belangrijkste les is natuurlijk dat je er als liefhebber alles moet aan doen om stress bij de duiven te vermijden. Uit wat voorafgaat is het duidelijk wat je zoal kunt doen (of niet doen):

- Vermijd overbevolking: duiven die elke dag moeten knokken voor een plaatsje aan de eetbak of voor een rustplaats, raken vrijwel zeker gestresst;

Ook te weinig ruimte aan de voederbak is een bron van stress. Zo is het bovendien moeilijk om alle duiven een correct rantsoen te verschaffen.

- Vermijd om steeds maar jonge duiven bij te zetten. Probeer een bende jongen die je gelijk afzet ook zo te laten, minstens tot ze goed opgeleerd zijn;

- Gewen de duiven in stapjes aan stresserende factoren zoals het verblijf in de korf, of het nu in een korf met individuele vakjes is dan wel de grote mand;

- Vermijd onrust bij de duiven door ongedierte;

- Duiven uithongeren is een bron van stress en lege drinkpotten zeker ook;

- Blijf niet te lang jagen op duiven die je niet ineens kunt vastkrijgen. Als ze finaal met open bek in een hoekje blijven zitten zijn ze in werkelijkheid letterlijk bijna dood van de stress...

- Duiven uit hun gewone omgeving wegrukken (ze "gauw even in de volière gooien") is ook een bron van stress; probeer dit zo zacht mogelijk te doen door bijvoorbeeld de duif in het donker te verplaatsen zodat ze bij dageraad kan wennen aan de nieuwe omgeving. Dit geldt ook voor het spenen;

- Jaarlingen die daarvoor nooit in een bak zaten, ineens opsluiten met een onbekende partner in een kweekbak, kennen ongetwijfeld stress... Dus beter in stapjes werken;

- Jonge duiven met alle mogelijke middelen de lucht injagen en "doen" vliegen kan veren kosten als de duiven hierdoor (de eerste keren vrijwel zeker) te veel stress ervaren...

- Verduisteren, zeker als je het niet plichtsgetrouw en op de klok doet, verstoort het dag- en nachtritme bij de duiven en kan leiden tot ontregeling en stress;

- Duiven die ontredderd zijn door bv. de aanval van een roofvogel houd je best enkele dagen binnen tot het stressniveau gedaald is.

En u kan zeker zelf ook nog enkele te vermijden stressoren bedenken.

Ook - en misschien nog meer - voor jezelf...

Een aanval van een roofvogel in de klad zorgt voor een hevige opstoot van stress bij de andere duiven. Niet zelden gaat dit gepaard met nog meer verliezen, duiven die zich te pletter vliegen tegen ramen of die zichtzelf total loss vliegen en nooit meer weerkeren.
(Bron Internet - foto René Vogels - https://www.renevogelsfotografie.com/havik.html)